Stowarzyszenie Aktywizacji Zawodowej i Społecznej
Osób Niepełnosprawnych

Wyzwania cywilizacyjne współczesnego świata i polski problem społeczny nr 1


Rola pracy w życiu człowieka

Praca jest takim aspektem życia człowieka, który daje jednostce możliwość wnoszenia swojego wkładu do społeczeństwa i czynnego uczestniczenia w życiu społeczności. Jest miarą wysiłku włożonego przez człowieka w wytworzenia danego dobra.

"Roczna praca każdego narodu jest funduszem, który zaopatruje go we wszystkie rzeczy konieczne i przydatne w życiu, jakie ten naród rocznie konsumuje, a które stanowią bądź bezpośredni wytwór jego pracy, bądź też to, co nabywa za ten wytwór od innych narodów."

Ta definicja pracy w ujęciu Adama Smitha podkreśla, że bogactwo społeczeństwa rodzi się z wykonywanej przez jego członków pracy. Aby ludzka praca mogła być dobrze spożytkowana ekonomia musi opierać się na wolnym rynku. W gospodarce tego typu dzięki inicjatywie przedsiębiorców, aktywność ludzka może zostać skierowana w najbardziej odpowiadające całej społeczności kierunki.
Jednak, niezależnie od kontekstu - czysto ekonomicznego, należy zastanowić się, czym tak naprawdę jest praca i do czego jest ona potrzebna w życiu człowieka. Praca jest formą działania odgrywającą szczególnie ważną rolę. Rozumiana jest jako celowa działalność człowieka polegająca na przekształceniu dóbr przyrody i przystosowaniu ich do zaspokojenia własnych potrzeb. Pojawia się uczucie działania, jest formą pozostawienia po sobie czegoś dla innych, sposobem wyrażania siebie. Praca jest środkiem, który zapewnia nam egzystencję, osiągnięcie prestiżu; szacunek, poważanie. Dzięki pracy realizujemy swoje bliższe i dalsze plany. Tak jest wszędzie. I w prymitywnych częściach kulturowych świata, gdzie wymiar pracy oznacza zbieractwo, polowanie czy budowaniu domostw, jak i w najbardziej zurbanizowanych krajach, gdzie ekonomia oparta jest na gospodarce wolnorynkowej. Człowiek z natury rzeczy jest istotą twórczą, chce być czynnym umysłowo i fizycznie. Pracując wytwarza dobra materialne i kulturalne dla przyszłych pokoleń. Praca wyzwala naszą indywidualność, inicjatywę, jest warunkiem zadowolenia.

Bezrobocie niepełnosprawnych

Ciemną stroną rynku pracy jest powstawanie zjawiska bezrobocia. Pracodawcy nie chcą ponosić kosztów utrzymania gorszych pracowników, w sytuacji kiedy mogą zatrudnić lepszych albo zastąpić ich nowoczesną technologią zwiększającą wydajność pracy. Następuje sytuacja polegająca na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i chcących pracować nie znajduje żadnego zatrudnienia.
Bezrobocie stało się w ostatnich latach problemem nr 1 w Polsce. Stowarzyszenie Aktywizacji Zawodowej i Społecznej Osób Niepełnosprawnych ACTUS, stara się ukierunkować działania na człowieka i na rodzinę, a w tym szczególnie na tego człowieka i rodzinę, którzy zostali dotknięci cierpieniem, chorobą i niepełnosprawnością.
Osoby niepełnosprawne istnieją we wszystkich częściach świata i we wszystkich warstwach społecznych. Ich liczba na całym świecie jest duża i wciąż rośnie. Zarówno przyczyny jak i skutki niepełnosprawności są na świecie zróżnicowane. Różnice te wynikają z odmiennych warunków społeczno-ekonomicznych oraz z odmiennych rozwiązań podejmowanych przez różne Państwa dla dobra swych obywateli. W dziedzinie niepełnosprawności występuje także szereg specyficznych okoliczności wpływających na warunki życia osób niepełnosprawnych. Czynniki, które na przestrzeni całej historii niepełnosprawności wpływały na izolację osób niepełnosprawnych w społeczeństwie i opóźniały ich rozwój, są ignorancja, zaniedbania, przesądy oraz lęk. Na przestrzeni lat polityka względem osób niepełnosprawnych ewoluowała; od elementarnej opieki w zakładach zamkniętych do edukacji dla niepełnosprawnych dzieci i rehabilitacji dla osób niepełnosprawnych, których niepełnosprawność nastąpiła w dorosłym życiu. Dzięki edukacji i rehabilitacji osoby niepełnosprawne uaktywniają się, stając się siłą napędową dalszego rozwoju. Powstały organizacje zrzeszające osoby niepełnosprawne, ich rodziny i obrońców ich praw, walczące o lepsze warunki życia dla osób niepełnosprawnych. Po drugiej wojnie światowe pojawiły się koncepcje integracji i normalizacji, odzwierciedlające narastającą świadomość możliwości jakimi dysponują osoby niepełnosprawne. Pod koniec lat sześćdziesiątych, organizacje osób niepełnosprawnych, w niektórych krajach zaczęły formułować nową koncepcję niepełnosprawności. W koncepcji tej zwraca się uwagę na ścisłe powiązania pomiędzy doświadczanymi przez osoby niepełnosprawne ograniczeniami, kształtem i strukturą środowiska, w którym żyją oraz postawami społeczeństwa.
Osoby niepełnosprawne stanowią grupę bezrobotnych, która ze względu na istnienie różnorakich barier społecznych, ma największe trudności w uzyskaniu zatrudnienia. Praca daje nam możliwość pełnego uczestniczenia w życiu społecznym. Jest szansą rozwoju i istotnie wpływa na wzrost samooceny. Nic więc dziwnego, że dla wielu osób niepełnosprawnych stanowi kwestię priorytetową. Jednak grupa ta, jest pod tym względem marginalizowana i wyłączana ze społeczeństwa, a ich problemy ze znalezieniem pracy i utrzymaniem jej są czynnikiem powodującym trudną do zaakceptowania sytuację.

Strategia niepełnosprawności w Unii Europejskiej

Polityka Unii Europejskiej wobec osób niepełnosprawnych została zawarta w komunikacie z 1996 r. pn. "Równe szanse dla osób niepełnosprawnych - nowa strategia niepełnosprawności we Wspólnocie". Komunikat w dużej mierze wzorowany był na uchwale Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych z 1993 r. pn. "Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych". Zarówno unijna Strategia niepełnosprawności, jak i Standardowe zasady kładą nacisk na podstawową ideę identyfikacji i usuwania różnego rodzaju barier, które utrudniają osobom niepełnosprawnym osiągnięcie równych szans i pełnego uczestnictwa we wszystkich dziedzinach życia społecznego - także w dziedzinie zatrudnienia i prawa do pracy. Główna odpowiedzialność za politykę wobec osób niepełnosprawnych leży w gestii Państw Członkowskich. Jednak na poziomie Unii Europejskiej podejmuje się szereg działań, które mają przyczynić się do wzbudzenia pozytywnych zmian w tej dziedzinie.
Po pierwsze, wzmacnia się współpracę między Państwami Członkowskimi. Komisja powołała Grupę ds. niepełnosprawności na najwyższym szczeblu, której zadanie polega na bieżącym monitorowaniu najnowszych zmian w polityce wobec osób niepełnosprawnych, gromadzeniu informacji i doświadczeń oraz doradzaniu w zakresie metod oceny i opisu sytuacji tych osób w UE.
Po drugie, zwiększa się udział osób niepełnosprawnych w życiu społecznym. W strategicznym myśleniu o wszelkich zmianach społecznych podkreśla się potrzebę uwzględnienia perspektywy i doświadczeń osób niepełnosprawnych. Podejście to znalazło wyraz we współpracy i wsparciu udzielonym przez Komisję organizacjom pozarządowym osób niepełnosprawnych, szczególnie Europejskiemu Forum Niepełnosprawności. Forum jednoczy organizacje osób niepełnosprawnych z różnych Państw Członkowskich, reprezentujące interesy tych osób na poziomie Unii Europejskiej. Komisja przeznaczyła znaczne środki w budżecie na organizacje pozarządowe, które działają na rzecz równych szans dla osób niepełnosprawnych, tworzą stałe mechanizmy wymiany doświadczeń i informacji oraz przeciwdziałają dyskryminacji tych osób. Polityka Unii Europejskiej docenia kluczową rolę społecznych partnerów w integracji osób niepełnosprawnych na rynku pracy.
Po trzecie, upowszechnienie problematyki niepełnosprawności w tworzeniu polityki państwa poprzez nowe podejście w tworzeniu polityki państwa, w którym podkreśla się potrzebę identyfikacji i usuwania różnych barier, przed jakimi stają osoby niepełnosprawne.

System wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce

Osoby niepełnosprawne nie stanowią jednorodnej grupy. Mogą być niepełnosprawne pod względem fizycznym, sensorycznym, intelektualnym lub psychicznym. Mogą być niepełnosprawne od urodzenia lub też mogły nabyć niepełnosprawność w dzieciństwie, we wczesnej młodości lub w późniejszych latach, w okresie nauki lub w trakcie zatrudnienia. Ich niepełnosprawność może nieznacznie wpływać na zdolność do pracy i uczestnictwo w życiu społecznym lub może mieć poważny wpływ, wymagając znacznego wsparcia i pomocy. Na całym świecie osoby niepełnosprawne uczestniczą i wnoszą swój wkład do światowego rynku pracy na wszystkich szczeblach. Jednak wiele osób niepełnosprawnych, które chcą pracować, wciąż nie ma takich możliwości z powodu różnorodnych barier. Bezrobocie wśród 386-milionowej populacji osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym na świecie jest o wiele wyższe niż wśród pozostałej populacji osób w wieku produkcyjnym. Coraz bardziej staje się oczywiste, że osoby niepełnosprawne nie tylko mogą wnosić cenny wkład do gospodarki krajowej, ale że ich zatrudnienie obniża również koszty świadczeń z tytułu niepełnosprawności i może zmniejszyć ubóstwo. Za zatrudnianiem osób niepełnosprawnych przemawiają ewidentne korzyści, ponieważ osoby te są często wykwalifikowane do wykonywania określonej pracy. Pracodawcy mogą również zyskiwać poprzez zwiększanie liczby użytecznych pracowników zatrudniając w dalszym ciągu tych, którzy stali się niepełnosprawni, z uwagi na ich cenne umiejętności zdobyte podczas pracy i szkolenia związane z wykonywaną pracą.
Z przeprowadzonej analizy funkcjonującego systemu wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce wynika jednoznacznie, że stosowane instrumenty pomocy publicznej w tym zakresie okazują się nieskuteczne i nieefektywne z punktu widzenia założonych celów, a ich efektem ubocznym jest wzrost liczby osób niepełnosprawnych pozostających bez pracy. Angażowane środki publiczne na zatrudnianie osób niepełnosprawnych stanowiące w większości pomoc publiczną dla przedsiębiorców zapewniają jedynie status quo na chronionym rynku pracy i nie tylko nie powodują zwiększenia ogólnego stanu zatrudnienia osób niepełnosprawnych, ale również nie przyczyniają się do wzrostu liczby pracujących osób niepełnosprawnych, w tym na otwartym rynku pracy. Niewystarczające są usługi świadczone przez służby zatrudnienia osobom niepełnosprawnym zarejestrowanym w powiatowych urzędach pracy, zwłaszcza w zakresie poradnictwa i doradztwa zawodowego, szkolenia osób niepełnosprawnych oraz pomocy w poszukiwaniu pracodawcy (zatrudnienia). System orzecznictwa o niepełnosprawności, głównie dla celów zatrudnieniowych staje się nieefektywny poprzez stosowanie kryteriów ustalających prawo do świadczeń, ulg i uprawnień. Niepełnosprawność uzasadniająca wsparcie w samodzielnej egzystencji czy w integracji społecznej nie jest równoznaczna z niezdolnością do pracy.
Przyczyny takiego stanu rzeczy to:

• brak związku pomiędzy stosowaną pomocą publiczną, a rzeczywistymi zwiększonymi kosztami zatrudniania osób niepełnosprawnych ponoszonymi przez pracodawców,
• niedostateczna liczba i przygotowanie służb oraz instytucji rynku pracy do pracy z niepełnosprawnym klientem,
• stosowane przez system orzekania o niepełnosprawności kryteria socjalno-medyczne nie są tożsame z kryteriami ustalającymi zdolność do pracy.

Biorąc powyższe pod uwagę niezbędne jest wprowadzenie zmian systemowych zwiększających obecność osób niepełnosprawnych na rynku pracy polegających na powiązaniu pomocy publicznej z liczbą zatrudnianych osób niepełnosprawnych, rodzajem i stopniem ich niepełnosprawności, zapewnieniu wydolności informacyjnej systemu promocji i wspierania zatrudniania osób niepełnosprawnych, likwidację barier zniechęcających pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych i wprowadzenie nowych rozwiązań o charakterze zindywidualizowanym, które umożliwiłyby niepełnosprawnym uzyskanie zatrudnienia na otwartym rynku pracy.

Działalność Stowarzyszenia ACTUS

Właściwa dla naszych czasów niewrażliwość na transcendencję skłania do tego, by oceniać życie tylko przez pryzmat przyjemności i dobrobytu, by ludzi oceniać według kryterium "mieć", wyglądu zewnętrznego i zdolności, zaś cierpienie traktować jako nieznośną przeszkodę. Niepełnosprawność i cierpienie są traktowane jako piętno, stygmat, niedorzeczny i pozbawiony sensu. Wśród trudnych doświadczeń, z jakimi spotykają się w dzisiejszym świecie ludzie potrzebujący pomocy - niepełnosprawni - to zepchnięcie ich na margines życia, zanik ludzkich relacji z nimi. Wynika to z szukania zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych i przyjemnościowych oraz oceny wartości człowieka wedle kryterium wyglądu, sprawności fizycznej lub intelektualnej, szybkości i skuteczności działania oraz pozycji społecznej. Gdzie wzorcem jest człowiek wiecznie młody, sprytny i atrakcyjny, wszyscy nie spełniający określonych kryteriów są wykluczani z "układu wzajemnych stosunków". Redukcja więzi powoduje po stronie osób marginalizowanych poczucie opuszczenia, samotności, izolacji, braku bezpieczeństwa, bezradności, prowadzi do zaniku aktywności i poczucia przynależności do wspólnoty, której są członkami, co wyzwala w nich następne negatywne cechy, np. egocentryzm, agresję, malkontenctwo, apatię. W tym zabieganym współczesnym świecie, który żyje w zbyt szybkim tempie, trudniej osobom niepełnosprawnym poczuć się pożytecznym.
Wyjściem naprzeciw tym zagrożeniom jest działalność Stowarzyszeniu Aktywizacji Zawodowej i Społecznej Osób Niepełnosprawnych ACTUS. Dotychczasowe obserwacje aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych wyraźnie uświadamiają nam, że bez specjalnych struktur i programów, które na różnych płaszczyznach będą tworzyć niezbędne warunki i wspierać zatrudnianie osób niepełnosprawnych, nie osiągnie się sukcesu. Jesteśmy głęboko przekonani, iż mimo istniejących zagrożeń - zwłaszcza mentalnych w przełamywaniu utartych stereotypów panujących wśród społeczeństwa - z pomocą ludzi dobrej woli, przyczynimy się do aktywniejszego uczestnictwa osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. Pragniemy udowodnić, że osoby niepełnosprawne mogą skutecznie realizować swoje potrzeby zawodowe i ekonomiczne w warunkach konkurencyjności rynku, a nie tylko w systemie pracy chronionej.
Opierając się na zapisach "DYREKTYWY RADY UE z dnia 27 listopada 2000 r. w sprawie ustanowienia ogólnych ram dla równego traktowania przy zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu", za grupę docelową w naszym programie uznaliśmy osoby niepełnosprawne o znacznym, umiarkowanym i lekkim stopniu niepełnosprawności, bezrobotne lub poszukujące pracy nie pozostające w zatrudnieniu, bez względu na rodzaj niepełnosprawności i płeć. Przyczyną wyboru tej właśnie grupy docelowej jest szczególnie trudna sytuacja osób niepełnosprawnych w kontekście podjęcia pracy zawodowej. Bardzo wysokie bezrobocie wśród tej społeczności, poza czynnikami zewnętrznymi takimi jak ogólnie niekorzystna sytuacja na rynku pracy, spowodowane jest często również brakiem odpowiednich umiejętności organizacyjnych i zawodowych, skorelowanych z aktualnymi potrzebami rynku pracy.
Od kwietnia 2005 r. Stowarzyszenie ACTUS skoncentrowało się na spółdzielczości socjalnej jako jednej z form tzw. ekonomii społecznej. Nasz pomysł na spółdzielnie socjalne ma za zadanie usuwanie barier związanych z samozatrudnianiem społeczności ludzi niepełnosprawnych, tak aby osoby te mogły, tak jak inni ludzie, cieszyć się aktywnym życiem obywatelskim i w pełni realizować swoje możliwości również w dziedzinie ekonomiczno-gospodarczej. Niezmiernie potrzebne jest ugruntowanie wśród społeczeństwa treści podstawowego prawa człowieka do niedyskryminowania, czyli także równego traktowania na otwartym rynku pracy. Dotyczy to osób niepełnosprawnych w takim samym stopniu, jak wszystkich innych ludzi. Oni również mają prawo by być bardziej samodzielnymi, niezależnymi ekonomicznie, którzy mogą wnosić swój wkład w życie społeczne i dobro ogółu. Osoby niepełnosprawne stanowią grupę ludzi, dla których podjęcie pracy zawodowej oznacza nie tylko polepszenie sytuacji finansowej, lecz nade wszystko podnosi poczucie ich własnej wartości. Zatrudnienie jest swoistą terapią i sprzyja polepszeniu stanu zdrowia.
Jesteśmy przekonani, iż jest to szansa na znalezienie zatrudnienia dla tej grupy osób doświadczających nierówności ze względu na brak dostatecznych umiejętności w dostosowywaniu się do standardów nowoczesnego społeczeństwa. Doświadczenia dowodzą, że pracująca i odpowiednio pilotowana osoba niepełnosprawna, często usamodzielnia się, pozbywa się dotychczasowych kompleksów, a przez to polepsza się jej status wśród ogółu społeczeństwa. Ważnym jest, że podstawowymi zasadami spółdzielczości są: demokracja (nie liczy się wniesiony do firmy kapitał, lecz każdy członek spółdzielni ma jeden równorzędny głos), wzajemna pomoc, kooperacja, zaspokajanie potrzeb członków, aktywne uczestnictwo - a więc jednocześnie są to idee społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwa, którego członkowie są partnerami, ludźmi kreatywnymi i aktywnymi. Społeczeństwa, w którym nie powinno być wykluczonych i pozbawionych szans.

Autor opracowania: Magdalena Lamprecht - Prezes Stowarzyszenia Aktywizacji Zawodowej i Społecznej Osób Niepełnosprawnych ACTUS