Stowarzyszenie Aktywizacji Zawodowej i Społecznej
Osób Niepełnosprawnych

Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych FISE zamieściła na swoim portalu www.bezrobocie.org.pl, w dziale \"Przykłady dobrych praktyk\" prezentującym opisy instytucji realizujących modelowe działania na rzecz zatrudnienia, obszerny materiał (case study) o działalności naszego stowarzyszenie.

Cele

Stowarzyszenie Aktywizacji Zawodowej i Społecznej Osób Niepełnosprawnych Actus wspiera osoby niepełnosprawne na rynku pracy poprzez aktywizację społeczną, a przede wszystkim zawodową - jej założyciele wychodzą bowiem z założenia że praca dla osoby niepełnosprawnej (tak jak i sprawnej) jest jednym z najważniejszych źródeł satysfakcji i samorealizacji. Ponadto, zgodnie z statutem Stowarzyszenia, organizacja stawia sobie za cel zmianę negatywnych postaw i uprzedzeń wobec osób niepełnosprawnych, a także upowszechnienie dobrej i sprawdzonej praktyki w zakresie rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych.

Obszar działania

Stowarzyszenie obejmuje swoim zasięgiem całą Polskę - jak do tej pory dzieje się to przede wszystkim dzięki działaniom w przestrzeni wirtualnej. Na stronie internetowej Stowarzyszenia powstała baza danych osób niepełnosprawnych poszukujących pracy, a także baza przedsiębiorców poszukujących pracowników - szybko zapełniły się one ogłoszeniami z całej Polski. Również działania wspieranej przez Stowarzyszenie spółdzielni socjalnej mają zasięg ogólnopolski (także dzięki Internetowi). Z kolei regularne spotkania, organizowane przez Stowarzyszenie dwa razy w tygodniu, to oferta przede wszystkim dla osób niepełnosprawnych z terenu Wrocławia. W ich trakcie osoby, którym udało się już znaleźć pracę, przekazują swoje doświadczenia tym, którzy jeszcze jej szukają. Spotkania te pełnią też ważną funkcję integracyjną i są formą grupy wsparcia.

Zaplecze materialne

Stowarzyszenie nie posiada własnego lokalu, spotykania odbywają się w lokalach użyczonych przez zaprzyjaźnione organizacje. Brak biura stanowi duże utrudnienie w pracy organizacji. Przedstawiciele deklarują, iż zwracali się w tej sprawie kilkakrotnie do władz miasta Wrocławia, nie otrzymali jednak żadnego wsparcia.
Działalność Stowarzyszenia do tej pory była też niemal zupełnie bezkosztowa. Organizacja ubiegała się o środki europejskie, ale ich nie otrzymała - była partnerem w projekcie złożonym do programu Equal, który jednak nie przeszedł weryfikacji ze względów formalnych, zaś złożony przez Stowarzyszenie projekt w ramach SPOR działanie 1.4 został raz odrzucony, po czym złożony ponownie i Stowarzyszenie czeka obecnie na wyniki. Jedyny grant jaki Stowarzyszenie otrzymało to 15 tys. zł od Stowarzyszenia na Rzecz Spółdzielczości i Przedsiębiorczości Lokalnej "WAMA-COOP" z Olsztyna, które w ramach Regionalnego Funduszu Ekonomii Społecznej przekazało środki na działania związane z zainicjowaniem i promocją spółdzielni socjalnej.

Dane historyczne

Stowarzyszenie powstało w 2003 r. i było wyrazem sprzeciwu jego założycielki - pani Magdaleny Lamprecht - wobec modelu wsparcia osób niepełnosprawnych przez instytucje publiczne, w którym środki finansowe są, jej zdaniem, marnotrawione i nie docierają w całości do ostatecznych beneficjentów - osób niepełnosprawnych (przykładem są np. środki z PFRON, którego głównym beneficjentem są Zakłady Pracy Chronionej).
W 2005 r. jeden z członków Stowarzyszenia zainicjował spotkanie informacyjne dotyczące planów utworzenia pod patronatem Stowarzyszenia Actus Spółdzielni Socjalnej WwwPromotion, która została zarejestrowana we wrześniu 2005 r., jako pierwsza spółdzielnia socjalna w Polsce zrzeszająca wyłącznie osoby niepełnosprawne.

Struktura organizacji

Stowarzyszenie nie ma płatnych pracowników - działalność prowadzona jest wyłącznie dzięki społecznej pracy członków i zarządu organizacji. Mimo niedużego doświadczenia w prowadzeniu organizacji, członkowie zarządu mają spore kompetencje w obszarze jej działalności, a także odbyli podstawowe szkolenia związane z funkcjonowaniem organizacji (np. szkolenia z pisania wniosków). Prezes Stowarzyszenia ma wykształcenie prawnicze, a jednocześnie doświadczenie w pracy z osobami niepełnosprawnymi, posiada też certyfikat trenera pracy wspomaganej (szkolenia w ramach programu "Wspierania aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych upośledzonych umysłowo oraz z zaburzeniami psychicznymi" przeprowadzone przez Agencję Mecklenburg Open Door - Charlotte (USA), w marcu 2001 r. we Wrocławiu). Członek zarządu, jednocześnie założyciel spółdzielni "WwwPromotion", to webmaster specjalizujący się w pozycjonowaniu stron internetowych.

Kontekst społeczny i ekonomiczny działania organizacji

Stowarzyszenie jest otwarte na osoby o wszelkim rodzaju niepełnosprawności. Założycielka Stowarzyszenia deklaruje, że od początku istnienia organizacji bardzo ważna była zasada "nic o nich bez nich", a więc że to osoby niepełnosprawne same muszą zarówno decydować o działaniach organizacji, jak i brać udział w ważnych dla niej wydarzeniach. Spółdzielnia socjalna, która powstała przy wsparciu Stowarzyszenia zrzesza w tym momencie 12 osób - wszystkie to osoby niepełnosprawne, przede wszystkim ruchowo, osoby z wadami wzroku, ale także osoby z dysfunkcjami psychicznymi.

Silne i słabe strony organizacji

Stowarzyszeniu jak dotąd nie udało się uzyskać poważniejszego wsparcia finansowego, mimo, że aplikowało po środki europejskie, a także zwracało się z prośbą o wsparcie do władz samorządowych (w tym wypadku chodziło o niewielkie kwoty, np. o 3 700 zł na komputer dla członków spółdzielni, który służyć miał doskonaleniu umiejętności związanych ze świadczonymi przez nią usługami). Bezskuteczne były też dotychczasowe starania w Urzędzie Miasta o przyznanie Stowarzyszeniu lokalu. Trudno jest ocenić na ile te niepowodzenia świadczą o słabości organizacji, a w jakim stopniu są np. wynikiem złego nastawienia władz lokalnych. Z informacji uzyskanej w Urzędzie Marszałkowskim wynika, że projekty i wnioski pisane przez organizację są dowodem kompetencji i pewnego doświadczenia w tej dziedzinie.
Do silnych stron organizacji trzeba na pewno zaliczyć dużą determinację i gotowość działania wbrew niesprzyjającym okolicznościom. Dowodem tej determinacji jest m.in. doprowadzenie do zarejestrowania spółdzielni socjalnej jako pierwszego tego typu tworu w Polsce (mimo niejasnej sytuacji prawnej).
Z deklaracji organizacji wynika też, że ma ona dobro kontakty z przedsiębiorcami - świadczą o tym zamówienia na usługi, które "czekają" na uregulowanie kwestii formalnych.

Działania na rynku pracy - Spółdzielnia socjalna "WwwPromotion"

Spółdzielnia socjalna "WwwPromotion" zrzesza wyłącznie osoby niepełnosprawne. Jej celem jest zawodowa reintegracja członków (bezrobotnych i poszukujących pracy osób niepełnosprawnych) oraz przywrócenie ich na rynek pracy poprzez prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa. Prócz podstawowego celu, jakim jest zaistnienie na rynku pracy, spółdzielnia stawia sobie też inne cele, takie jak "tworzenie więzów społecznych i reintegracja społeczna" jej członków, które będą realizowane zarówno poprzez aktywizację zawodową, jak i przez wspieranie różnych form uczestnictwa w życiu społeczności lokalnych, np. wydarzeniach kulturalnych, a także dokształcanie. Główny obszar działalności gospodarczej spółdzielni to realizacja usług internetowych na zasadzie "telepracy" w zakresie: projektowania stron www; tworzenia grafiki reklamowej; optymalizacji i pozycjonowania witryn internetowych; aktualizacji oraz administrowania serwisów www; usług translatorskich; usług hostingowych.

Diagnoza

Jednym z impulsów do założenia spółdzielni socjalnej była analiza ogłoszeń, jakie zaczęły pojawiać się na internetowej stronie Stowarzyszenia Actus (w dziale "dam pracę"). Jak podkreślają twórcy spółdzielni - przypominały one propozycje, które niepełnosprawni często otrzymują w urzędach pracy, a więc były zupełnie nieadekwatne do ich potrzeb i możliwości. Dlatego niepełnosprawni członkowie Stowarzyszenia postanowili "wziąć sprawy w swoje ręce" i zaproponować osobom niepełnosprawnym pracę odpowiadającą ich zapotrzebowaniu - pracę z komputerem, wykonywaną przez Internet, a więc możliwą do podjęcia bez wychodzenia z domu. Dodatkowym argumentem za decyzją o powstaniu spółdzielni był fakt, że jej założyciele mieli za sobą szkolenia z telepracy. Warto przy okazji zaznaczyć, że PFRON, który był organizatorem szkolenia, nie wywiązał się z dawanych przy jego okazji obietnic znalezienia pracy osobom, które kurs ukończą.
Założyciele spółdzielni znali projekt ustawy o spółdzielniach socjalnych i na nim wzorowali się planując jej działania i tworząc statut. Ponieważ jednak projekt ustawy został zablokowany w Sejmie, spółdzielnia "WwwPromotion" została zarejestrowania na podstawie prawa o spółdzielniach i Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Stało się to, po wielomiesięcznych perturbacjach związanych z losami projektu ustawy i niejasną procedurą rejestracyjną, 1 września 2005 r. W procesie rejestracji Stowarzyszenie wspierał Departament Pomocy i Integracji Społecznej Ministerstwa Polityki Społecznej.

Działania Departamentu Pomocy i Integracji Społecznej MPS i jego współpraca ze Stowarzyszeniem Actus

Departament Pomocy i Integracji Społecznej MPS prowadzi przede wszystkim działania promocyjno-informacyjne. W 2005 r. uruchomiono Regionalny Fundusz Ekonomii Społecznej (będący konsekwencją wejścia w życie Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, w której znalazły się zapisy regulujące kwestię powstawania i funkcjonowania spółdzielni socjalnych), w ramach którego przyznawane były granty dla organizacji pozarządowych na promowanie spółdzielczości socjalnej, a także pożyczki dla osób bezrobotnych lub innych spełniających kryteria zapisane w ustawie, na założenie i rozpoczęcie działalności spółdzielni socjalnej. Działalność regrantingowa została zlecona pięciu większym organizacjom regionalnym. Departament wyszedł bowiem z założenia, że lepiej orientują się one w lokalnym środowisku, wiedzą, kto jest przygotowany do tego typu działań, mogą na miejscu sprawdzić wiarygodność organizacji lub osób ubiegających się o wsparcie. Przy wyborze organizacji regrantingowych pod uwagę brane było doświadczenie, stabilność finansowa, a przede wszystkim fakt, czy w organizacji są osoby, które będą w stanie ocenić wniosek i biznesplan organizacji ubiegających się o środki w kategoriach opłacalności ekonomicznej. Okazało się to nie tak oczywiste i zainteresowanie organizacji, a co za tym idzie możliwości wyboru, były niewielkie.

Ostatecznie wybrano trzy duże organizacje: Stowarzyszenie BARKA, Związek Lustracyjny Spółdzielni, Stowarzyszenia na Rzecz Spółdzielczości i Przedsiębiorczości Lokalnej "WAMA-COOP", których działania miały zasięg ponadwojewódzki i dwie organizacje mniejsze, których wsparcie było skierowane tylko na obszar jednego województwa - Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego na terenie woj. podkarpackiego i Ogólnopolskie Zrzeszenie Obrony Bezrobotnych na terenie woj. łódzkiego. Organizacje i osoby fizyczne (spełniające kryteria wymienione w Ustawie) ubiegając się o dofinansowanie musiały złożyć wniosek i przedstawić biznesplan. Wsparcie w ramach tego projektu otrzymały zarówno Stowarzyszenie Actus (na działania promocyjne), jak i WwwPromotion (na rozpoczęcie działalności). Więcej na temat rezultatów projektu będzie można powiedzieć na początku roku 2006, po złożeniu sprawozdań przez dofinansowane podmioty.

Drugą formą wsparcia, jakie świadczy Departament, są porady prawne dotyczące funkcjonowania spółdzielni socjalnych. Rola Departamentu jest tym istotniejsza, że przedstawiciele samorządu lokalnego, w tym Powiatowych Urzędów Pracy, często słabo orientują się w nowym prawie lub są tego typu inicjatywom niechętne i nie udzielają wsparcia - nie z braku wiedzy, a raczej braku dobrej woli. Nie jest to, zdaniem przedstawicielki Ministerstwa, sytuacja dobra - to Urząd Pracy powinien, z racji swojego zorientowania na lokalnym rynku, tych informacji udzielać, w ten sposób byłaby ona wzbogacona o kontekst lokalny, np. o ocenę, na ile dana spółdzielnia o konkretnym profilu działalności, ma szansę się utrzymać. Departament bywa też proszony przez organizację o interwencję w Urzędach Pracy, czego jednak raczej unika, choć czasami kontaktuje się z urzędami, żeby przekazać im i zasugerować swoją interpretację przepisów (kiedy urzędy otrzymają ją na piśmie mogą traktować ją jako podstawę prawną i odwołując się do niej zmienić swoje działanie). Na tym gruncie doszło do bezpośrednich kontaktów między Departamentem a Stowarzyszeniem Actus - MPS konsultowało status, przekazywało informacje o obowiązujących interpretacjach prawa, starało się radzić, jak wykorzystać istniejące ulgi na tego rodzaju działalność. Udzielając wsparcia merytorycznego Departament odwoływał się też do projektu Ustawy o zatrudnieniu socjalnym który, zdaniem przedstawicielki Departamentu, zakładał szereg ulg dla osób zakładających spółdzielnie, jednak jego zablokowanie w Parlamencie utrudniło sytuację.
Departament ma poczucie, że jego obowiązkiem jest promować takie inicjatywy jak Actus, a więc organizacje, które szukają dróg wejścia swoich podopiecznych na rynek pracy, np. poprzez stworzenie przedsiębiorstwa zapewniającego im trwałe zatrudnienie, a nie ograniczają się tylko do szkoleń czy poradnictwa.

Przebieg realizacji

W odpowiedzi na informację o tym, że powstaje spółdzielnia socjalna, 70 osób z całej Polski zgłosiło chęć udziału w jej działaniach. Zgłaszali się też przedsiębiorcy chcący zlecić usługi spółdzielni - zarówno krajowi, jak i zagraniczni. Od 1 listopada 2005 r. spółdzielnia rozpoczęła realizację pierwszych zleceń.
Przedstawiciele spółdzielni podjęli też działania promocyjne - mające na celu zarówno promocję samej spółdzielni, jak i ogólnej idei spółdzielczości socjalnej (ulotka pt. Spółdzielczość socjalna. Model Ekonomii Społecznej jako sposób ograniczania zjawiska marginalizacji i wykluczenia społecznego).

Problemy i zagrożenia

Pierwszym problemem, jaki napotkali założyciele spółdzielni były dyskryminujące osoby niepełnosprawne zapisy w projekcie ustawy o spółdzielniach socjalnych. Dofinansowanie, które przysługuje bezrobotnym zakładającym spółdzielnie socjalną (nawet jeśli pobierają zasiłek), nie przysługuje już osobom niepełnosprawnym pozostającym bez pracy, ale pobierającym najniższą nawet rentę. Taką interpretację projektu ustawy potwierdził urząd pracy, w którym założyciele spółdzielni "WwwPromotion" konsultowali tą kwestię. Jednak mimo tego zapisu członkowie zarządu spółdzielni liczą, że ustawa wróci w niedługim czasie pod obrady Sejmu. W odpowiedzi na zarzuty przedstawicieli PO (z których inicjatywy ustawa została zablokowana), iż prawo to tworzy okazję do nadużyć, członkowie "WwwPromotion" proponują, żeby w zarządach spółdzielni zasiadać mogli wyłącznie przedstawiciele grup zagrożonych marginalizacją (niepełnosprawni czy bezrobotni), wspomagani przez instytucje do tego powołane, np. przy urzędach pracy. Również przedstawicielka MPS potwierdza, że brak Ustawy utrudnia działania organizacji takich jak ACTUS (w projekcie przewidziany był szereg ulg dla spółdzielni).

Przedstawicielka MPS podkreśla, że można się generalnie zastanawiać, czy spółdzielnie socjalne powinny być raczej zakładane przez organizacje pozarządowe, czy przez osoby indywidualne - projekt Ustawy zakładał ten drugi model. Tłumaczy tę decyzję chęcią zachowania jasnego rozróżnienia między organizacją a spółdzielnią, choć jednocześnie przyznaje, że spółdzielniom budowanym w oparciu o istniejące już organizacje i ich zasoby łatwiej byłoby rozpocząć działalność. Kwestią otwartą pozostaje, zdaniem przedstawicielki Departamentu, zagadnienie czy można rozwijać w Polsce ekonomię społeczną w oparciu o organizacje pozarządowe, biorąc pod uwagę ich specyfikę, a także polski model wsparcia. Jednym z problemów związanych z funkcjonowaniem spółdzielni socjalnej jest oddalenie w czasie ich rezultatów i długofalowość całego przedsięwzięcia - organizacje zaś muszą się z czegoś utrzymywać (istniejący system wsparcia przyzwyczaił je raczej do funkcjonowania w oparciu o projekty krótkotrwałe). Ponadto z doświadczeń Departamentu wynika, że póki co niewiele organizacji decyduje się na działania związane bezpośrednio z tworzeniem zatrudnienia czy działalnością "quazi gospodarczą", a raczej wybierają działania wspierające - szkolenia, poradnictwo. Stało się to szczególnie widoczne przy okazji szukania organizacji, które zajęłyby się regrantingiem środków z Regionalnego Funduszu Ekonomii Społecznej, mimo, że dużo się mówi o roli organizacji pozarządowych w reintegracji społecznej i zawodowej. Sytuacja ta może mieć różne przyczyny, np. brak dobrych praktyk, doświadczonej kadry lub odpowiedniego wsparcia. Przedstawicielka MPS przyznaje, że jest ciekawa, czy działania w ramach ekonomii społecznej pozostaną domeną tylko tych dużych, już działających w tym obszarze organizacji (typu Stowarzyszenie Barka), czy zostaną też podjęte przez inne NGO. Pewną szansą może być wsparcie z UE, choć np. środki przyznawane w ramach Equala przeznaczone są raczej na działania wspierające (typu szkolenia), niż na wsparcie finansowe - propozycja ministerstwa, które jest w partnerstwie realizującym projekt z Equala, polegająca na prowadzeniu regionalnych funduszy ekonomii społecznej (udzielających wsparcia finansowego przedsiębiorczości społecznej na pierwszym etapie funkcjonowania), spotkała się z odmową ze strony Krajowej Struktury Wsparcia.

Obszar działań dla organizacji otwiera za to Ustawa o promocji zatrudnienia, która wprowadza możliwość tworzenia Centrów Integracji Społecznej, również przez organizacje pozarządowe. Przedstawicielka MPS podkreśliła, że to rozwiązanie się sprawdza, choć jednocześnie trzeba zaznaczyć, że prowadzona w ramach CIS-ów działalność gospodarcza ma bardzo ograniczony zakres - zyski z niej muszą być przeznaczane na działalność statutową, zaś jej faktyczna funkcja polega raczej na osiąganiu celów terapeutycznych i edukacyjnych. Dla podopiecznych Centrów, korzystanie z ich usług jest ograniczone w czasie - jest etapem przejściowym - i ma im pomóc wejść na otwarty rynek pracy (dzięki temu nie ma niebezpieczeństwa, że uzależnią się oni od funkcjonowania w "warunkach cieplarnianych"). Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że stosunek pracodawców do tych inicjatyw jest raczej pozytywny i gotowi są oni zatrudniać byłych podopiecznych CIS-ów - z jednej strony bowiem łączy się to z dofinansowaniem ze strony Funduszu Pracy, z drugiej doceniają oni fakt, że pracownicy są przeszkoleni i przygotowany do pracy. Wydaje się jednak, że już z mniejszym entuzjazmem odnoszą się przedsiębiorcy do spółdzielni socjalnych, traktując je jako konkurenta o uprzywilejowanej pozycji.

Autor: Marta Gumkowska